realizowane projekty
2013
KRZYŻ KOWALSKI NA PODLASIU- DZIEŁO SZTUKI LUDOWEJ I JEGO OCHRONA
Projekt dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, priorytet kultura ludowa.
Realizacja zadania ma na celu udokumentowanie, zarchiwizowanie oraz udostępnienie charakterystycznych przykładów żelaznych kutych krzyży, umieszczanych masowo w końcu XIX i początku XX wieku w zwieńczeniu przydrożnych i cmentarnych drewnianych krzyży i kapliczek we wschodnim pasie woj. podlaskiego. Były one ważnym elementem architektury drewnianych kapliczek i krzyży, ale też i samoistnym dziełem sztuki kowalskiej. W większości są one zapomniane, pozbawione opieki ulegają zniszczeniu i na trwałe znikają z wiejskiego krajobrazu. Projekt umożliwi przekazanie wiedzy na temat krzyża, który był nie tylko świadectwem pobożności ich fundatorów, ale też dziełem sztuki ludowej, poświadczającym inwencję twórczą wiejskich i małomiasteczkowych kowali, bogactwo ciekawych rozwiązań kompozycyjnych i zdobniczych, jak też precyzją wykonania.
Podsumowująca wystawa i towarzyszący jej katalog mają za zadanie inspirować opiekunów zachowanych w terenie krzyż lokalne społeczności wiejskie, parafialne, sąsiedzkie i rodziny – potomków fundatorów krzyży do ich renowacji i konserwacji w niezmienionej formie, a fundatorów nowych krzyży i kapliczek zachęcać by nawiązywały one do dawnych lokalnych tradycji.
KRZYŻ KOWALSKI NA PODLASIU –
DZIEŁO SZTUKI LUDOWEJ I JEGO OCHRONA
Wystawa plenerowa
przygotowana przez Muzeum Podlaskie w Białymstoku
prezentowana przed Ratuszem
na Rynku Kościuszki w Białymstoku
od 6 grudnia 2013 do 30 stycznia 2014
Ręcznie kute żelazne krzyże umieszczane na wierzchołkach kapliczek i krzyży drewnianych należą do charakterystycznych wytworów polskiej sztuki ludowej. W Polsce zaczęły się pojawiać już w XVIII wieku. Szczytowy okres ich rozwoju przypada na ostatnie dziesięciolecia XIX-ego i początek XX wieku. Tradycja ich wykonywania zanikła na początku ubiegłego stulecia wraz z odejściem od zwyczaju stawiania drewnianych krzyży. Pod wpływem zmieniającej się mody na miejsce starych zniszczonych, stawiane są nowe, metalowe, pozbawione kutych elementów.
W północno-wschodniej Polsce tradycja zdobienia kutymi krzyżykami przydrożnych krzyży i kapliczek sięga XVIII wieku. Jednak większość tych, które się zachowały, ufundowana została w ostatnich dziesięcioleciach XIX i na początku XX wieku.
Krzyże zajmują ważne miejsce w wiejskim pejzażu północno-wschodniej Polski. Zwraca uwagę ich mnogość i bogactwo form. Widoczne to jest szczególnie we wschodniej części woj. podlaskiego, w której zachowane krzyże fundowane były przez wyznawców zarówno katolicyzmu jak i prawosławia.
Podlaskie kute krzyże są nie tylko świadectwem pobożności i religijności społeczności wiejskiej, ale też dziełami sztuki ludowej odznaczającymi się walorami plastycznymi i bogactwem form oraz kunsztem artystycznym miejscowych wiejskich rzemieślników. Krzyże te zachwycają swoją niespotykaną w innych regionach Polski oryginalnością, dekoracyjnością i różnorodnością rozwiązań kompozycyjnych, które nie mają swoich odpowiedników w oficjalnym nurcie sztuki. Ich walory artystyczne dorównują krzyżom z terenu Litwy, które w 2001 roku zostały wpisane na światową listę dziedzictwa UNESCO.
Kolejne pokolenia miłośników sztuki ludowej zachwycając się krzyżami i kapliczkami, zwracały uwagę na ich, coraz to gorszy, stan zachowania. Już na początku ubiegłego wieku w Encyklopedii Staropolskiej Zygmunt Gloger pisał: „Stare te zabytki wiejskiej sztuki i budownictwa giną z rokiem każdym i przyjdą czasy, w których z powodu samej starości znikną zupełnie. Dopóki, więc istnieją tu i uwadze, choć nie zawsze piękne i ciekawe, ale zawsze dające obraz miejscowej kultury, powinny być ołówkiem lub aparatem odtworzone i zebrane z całego kraju”. Zaś kilkanaście lat później Jan Wiktor zauważył „Kapliczki i krzyże nie mają szczęścia. Co roku giną niszczone, a niema nikogo kto by pozostałe ochronił, nawoływał do ratunku, zrysował i w ten sposób ocalił od zupełnej zagłady”. Apele Zygmunta Glogera i Jana Wiktora są niestety ciągle aktualne.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, od wielu lat gromadzi oraz dokumentuje krzyże i kapliczki na terenie województwa podlaskiego. Projekt „Krzyż kowalski na Podlasiu – dzieło sztuki ludowej i jego ochrona” realizowany jest w ramach programu „Dziedzictwo kulturowe”, priorytet „Kultura ludowa” ogłoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Działania te pozwoliły na nowo docenić walory artystyczne podlaskich krzyży.
Na plenerowej wystawie prezentowane są przykłady charakterystycznych rozwiązań zdobniczych stosowanych na podlaskich żelaznych krzyżach – poczynając od form najprostszych tworzonych z dwóch krzyżujących się pod kątem prostym pasów metalu, ze skromnymi elementami dekoracyjnymi przy zakończeniu ramion, po te o bogatej, rozbudowanej ażurowej ornamentyce.
Wystawę prezentujemy z przekonaniem, że nasza próba pokazania tematu nie wyczerpuje tego zagadnienia. Mamy nadzieję, iż stanie się ona zachętą dla miłośników sztuki ludowej do dalszych poszukiwań i odkrywania wyjątkowych w skali kraju bogatych tradycji zdobienia kowalskimi kutymi krzyżykami przydrożnych krzyży i kapliczek.
Jej celem jest też zachęcenie zarówno lokalnych społeczności wiejskich jak i potomków rodzin fundatorów do roztoczenia opieki nad starymi krzyżami, ich renowacji i odbudowy, przywrócenia tradycji dekorowania kutymi krzyżami nowych fundacji, a w konsekwencji zachowanie ich w krajobrazie kulturowym naszego regionu.
Scenariusz wystawy: Wojciech Kowalczuk
Opracowanie graficzne wystawy: Bogdan Suprun
KRZYŻ KOWALSKI NA PODLASIU
Kolekcja Muzeum Podlaskiego w Białymstoku
Autor: Wojciech Kowalczuk
Wydawca: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok, 2013
Format 27×30 cm, s.144, oprawa miękka,
ISBN 978-83-87026-22-6
2010
KONKURS NA
GWIAZDĘ KOLĘDNICZĄ
ZDOBIONĄ WYCINANKAMI
Muzeum Podlaskie w Białymstoku organizuje konkurs na Gwiazdę Kolędniczą. Organizatorem Konkursu jest Dział Etnografii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku przy współpracy z Fundacją „CEPELIA” – Polska Sztuka i Rękodzieło w Warszawie.
Celem konkursu jest:
– wyłonienie najlepszych artystycznie wycinanek używanych do zdobienia gwiazd kolędniczych i gwiazd kolędniczych.
– promowanie i upowszechnienie ludowej tradycji miejscowej wyrobu gwiazd kolędniczych zdobionych wycinankami sięgającej końca XIX w.
– kontynuowanie tradycji, edukacja artystyczna i przekazywanie doświadczeń Seniorów młodemu pokoleniu.
I nagroda w kategorii gwiazd kolędniczych zdobionych wycinanką
II nagroda w kategorii gwiazd kolędniczych zdobionych wycinanką
III nagroda w kategorii gwiazd kolędniczych zdobionych wycinanką
I nagroda w kategorii zestawów wycinanek do zdobienia gwiazd
II nagroda w kategorii zestawów wycinanek do zdobienia gwiazd
III nagroda w kategorii zestawów wycinanek do zdobienia gwiazd
zestaw dawnych wycinanek Jakuba Bogacewicza
WYNIKI KONKURSU
NA GWIAZDĘ KOLĘDNICZĄ ZDOBIONĄ WYCINANKAMI
Po zapoznaniu się z zestawami prac, które zostały zgłoszone do Konkursu Komisja w składzie:
- Andrzej Lechowski – historyk – dyrektor Muzeum Podlaskiego – przewodniczący
- Wojciech Kowalczuk – etnograf – Muzeum Podlaskie w Białymstoku
- Beata Mróz – historyk sztuki – Muzeum Podlaskie w Białymstoku
- Jerzy Cetera – etnograf – Muzeum Podlaskie w Białymstoku
postanowiła zakwalifikować 74 prace 10 autorów.
Po przeprowadzonej ocenie Komisja przyznała następujące nagrody:
W kategorii gwiazd kolędniczych zdobionych wycinanką:
I nagroda 750.00 zł
Piotr Bogacewicz – za gwiazdę kolędniczą z lampionami oraz za gwiazdę kolędniczą trzyrzędową.
II nagroda 550.00 zł
Teodor Marcinowicz – za gwiazdę kolędniczą z wycinanką
III nagroda 400.00 zł
Jan Sylwestruk – za gwiazdę kolędniczą z licem zdobionym wycinanką
W kategorii zestawów wycinanek do zdobienia gwiazd:
I nagroda – 300 zł
Emilią Bogacewicz i Paweł Bogacewicz wraz z seniorem Piotrem Bogacewiczem – za zestaw wycinanek na lica gwiazd kolędniczych
II nagroda – 200 zł
Mikołaj Lipski wraz z seniorem Włodzimierzem Lipskim – za zestaw wycinanek na lica i ramiona gwiazd kolędniczych
III nagroda – 2 x po 100 zł
Katarzyna Siemieniuk i Jan Sylwestruk – za trzy zestawy wycinanek na lica gwiazd kolędniczych.
Włodzimierz Kościuczuk – za zestaw wycinanek zdobiących ramiona gwiazd kolędniczych.
W kategorii opisów i zdjęć dawnych gwiazd, opisów tradycji kolędniczych:
Nagroda – 250 zł
Jakub Bogacewicz – za zestaw dawnych wycinanek zdobiących lica gwiazd kolędniczych.
Nagrody finansowe o łącznej wartości 2.650,00 zł ufundowały: Fundacja „Cepelia” Polska Sztuka i Rękodzieło w Warszawie (1.000,00 zł) oraz Muzeum Podlaskie w Białymstoku (1.650,00 zł).
Komisja z satysfakcją odnotowała wysoki poziom prac zgłoszonych do konkursu. Jednocześnie stwierdza potrzebę kontynuowania konkursu w następnych latach.
Fundatorzy nagród:
Fundacji „Cepelia” Polska Sztuka i Rękodzieło w Warszawie
Muzeum Podlaskiemu w Białymstoku
Załączniki do pobrania
2009
Wycinanka należy do charakterystycznych wytworów polskiej sztuki ludowej, a szczytowy okres jej rozwoju przypada na ostatnie dziesięciolecia XIX i początek XX wieku. Stała się ona najtańszą formą dekoracji wykonanej najczęściej we własnym zakresie na wsi, a w wielu regionach centralnej i wschodniej Polski była też umiejętnością powszechną.
Dział Etnografii Muzeum Podlaskiego realizuje od 2009 r. projekt „WYCINANKA PODLASKA. PAPIER W TRADYCYJNEJ KULTURZE LUDOWEJ.”, który obejmuje mało znane tradycje wycinanki określanej w literaturze przedmiotu „podlaską”. W przeszłości różne formy wycinanek występowały na terenie całego Podlasia. Obecnie obszar zainteresowania zjawiskiem ograniczony został do powiatu hajnowskiego oraz wschodniej części powiatu bielskiego zamieszkałych w większości przez wyznawców prawosławia i pokrywającym się ze współczesnym zasięgiem występowania wycinanki dekorującej gwiazdy kolędniczej.
Wycinanka podlaska z okolic Bielska Podlaskiego i Hajnówki praktycznie służyła tylko lokalnej społeczności. Rozwijała się autentycznie w swoich środowiskach lokalnych i poddawana była ocenie miejscowej społeczności. Sztuka utalentowanych wycinankarzy praktycznie nie trafiła do miasta i nie znalazła nowego, miejskiego odbiorcy. To ją wyróżnia wśród wielu znanych ośrodków wycinankarskich w kraju tworzących na potrzeby i pod gusty, nowego, miejskiego odbiorcy.
Dział Etnografii realizując program „Wycinanka podlaska. Papier w kulturze ludowej” w ramach realizowanego projektu przygotował dwa zestawy wystaw oświatowych, które są udostępniane w szkołach oraz wiejskich i gminnych ośrodkach kultury na terenie powiatów Bielsk Podlaski i Hajnówka, popularyzujące dotychczasowy dorobek lokalnej wycinanki. Realizowany program oraz wystawy powstały przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Część ilustracyjna wystawy wzbogacona została fotografiami zabytków oraz zdjęciami pochodzącymi z badań terenowych, które obecnie znajdują się w zbiorach Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Muzeum Etnograficznego w Krakowie, Muzeum Etnograficznego w Toruniu, Muzeum Kultury Białoruskiej w Hajnówce i Muzeum Podlaskiego w Białymstoku.
Wystawa prezentuje zachowane przykłady tradycji wycinankarskiej. Mamy nadzieję, że zachęci Państwa do poznania lokalnych tradycji, jak też pozwoli odnaleźć wiejskich specjalistów, z pomocą których według miejscowych wzorów kontynuowana będzie tradycja wycinankarska.
WYCINANKA PODLASKA Z OKOLIC BIELSKA PODLASKIEGO I HAJNÓWKI.
Autorzy: Jerzy Cetera, Wojciech Kowalczuk
Wydawca: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok, 2009
Format 27×30 cm, s.96, oprawa twarda,
ISBN 978-83-87026-99-8
2005 – 2007
„OCHRONA TKACTWA DWUOSNOWOWEGO” Projekt badawczo – wystawienniczy dotyczący badań nad tkaniną dwuosnowową w północno-wschodniej Polsce, realizowany w latach 2005 – 2007 ze śrdoków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (realizacja – Dział Etnografii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku: Wojciech Kowalczuk, Karolina Radłowska, Dorota Ralicka).
TKANINA DWUOSNOWOWA
Kolekcja Muzeum Podlaskiego w Białymstoku
Autor: Wojciech Kowalczuk
Wydawca: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok, 2007
Format 27×30 cm, s.96, oprawa twarda,
ISBN 978-83-87026-86-8-0
2003 – 2004
„JAN NEPOMUCEN: ŚWIĘTY PRZYDROŻNY”
Projekt badawczo – wystawienniczy realizowany w latach 2003 – 2004 na Podlasiu i Kurpiach przez działy etnografii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku i Muzeum Północno – Mazowieckiego w Łomży (realizacja: Wojciech Kowalczuk i Wiesława Pawlak).
JAN NEPOMUCEN. ŚWIĘTY PRZYDROŻNY
Autorzy: Wojciech Kowalczuk, Wiesława Pawlak
Wydawca: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży, Białystok – Łomża, 2003-2004.
Format B5, s. 46, oprawa miękka,
ISBN 978-83-87026-86-7, ISBN 83-87108-26-10
Katalog wystawy poświęconej postaci Świętego Jana Nepomucena, który cieszył się dużą popularnością wśród mieszkańców wsi Podlasia i Mazowsza. Publikacja prezentuje dorobek badań etnograficznych pracowników Muzeum Podlaskiego w Białymstoku oraz Muzeum Północnego Mazowsza w Łomży.
1994 – 1996
„BADANIA NAD TRADYCYJNYM GARBOWANIEM SKÓR NA POTRZEBY KUŚNIERSTWA I RYMARSTWA NA PODLASIU”
Projekt badawczo – wystawienniczy realizowany w latach 1994-96. Program dotowany przez Ministerstwo Kultury i Sztuki (realizacja: Wojciech Kowalczuk).
SKÓRNICTWO W TRADYCYJNEJ KULTURZE LUDOWEJ BIAŁOSTOCCZYZNY
Autor: Wojciech Kowalczuk
Wydawca: Muzeum Okręgowe w Białymstoku, Białystok 1997
1994
„TRADYCJE RĘKODZIEŁA LUDOWEGO PODLASIA”
Opracowanie, wdrożenie i nadzór etnograficzny szlaku turystycznego po najcenniejszych etnograficznie warsztatach i ośrodkach rękodzielniczych Podlasia. Realizowany od 1994 r. przy wsparciu finansowym władz samorządowych, WWF Polska i Ministerstwa Kultury i Sztuki (realizacja: Halina Jakubowska, Wojciech Kowalczuk).