zbiory

<< Powrót

20 czerwca 2016 stan zbiorów Działu Etnografii liczył 12.045 pozycji inwentarzowych. Były to zabytki pochodzących głównie z XIX i XX wieku. Do najcenniejszych należała, największa w Polsce, kolekcja tkanin dwuosnowowych, pochodzących z ośrodków tkackich w Janowie, Brańsku, Wyszkowie i Węgrowie. Bogate tradycje tkackie regionu dokumentowały także cenne zbiory: ręczników, tkanin wielonicielnicowych, krajek, sejpaków, strojów ludowych oraz narzędzi tkackich.

TKANINA DWUOSNOWOWA

Dział Etnografii Muzeum Podlaskiego Białymstoku posiadał cenną kolekcję tkaniny dwuosnowowej liczącą ponad 300 tkanin. Charakterystyczną cechą tkanin dwuosnowowych jest ich struktura. Są grube, mięsiste, dające się rozdzielić pod palcami na dwie odmienne kolorystycznie warstwy, przenikające się w miejscach wzoru. Swoją dwuwarstwowość zawdzięczają podwójnej, dwukolorowej osnowie i podwójnemu, o tym samym kolorze, co osnowa wątkowi.

Dywany podwójne tkane są prostym splotem płótna na poziomych, cztero – nicielnicowych krosnach. Wzór wybierany jest ręcznie przy pomocy cienkiej listewki poprzez wydobycie na wierzch osnowy dolnej warstwy tkaniny przy równoczesnym przesunięciu w dół nitek osnowy warstwy górnej o odmiennym, kontrastowym kolorze. W ten sposób rewers tkaniny staje się negatywem awersu. Ręczne wybieranie wzoru jest czynnością mozolną ale daje tkaczce możliwości swobodnego komponowania ornamentu. Do wyrobu dywanów podwójnych używa się jedno lub dwuskrętnej, cienkiej, równej przędzy wełnianej nadającej tkaninom sprężystość i połysk. Własnoręczne barwienie przędzy pozwala zaspokoić estetyczne upodobania odbiorców tkanin, którzy preferują jasne barwy i śmiałe zestawienia kolorystyczne np. ostrej zieleni z czerwienią. Pochodzenie tkactwa podwójnego nie zostało dotąd dokładnie zbadane. W Europie posiada ono prawie tysiącletnią tradycję poświadczoną przez materiały wykopaliskowe z terenu Rusi, datowane na X – XI wiek oraz odnaleziony w Szwecji pas tkaniny podwójnej z XII – XIII w. Na podstawie źródeł pisanych i zachowanych tkanin wiemy, ze w krajach skandynawskich największy rozkwit tkactwa podwójnego przypada na wiek XVI i XVII, w Anglii i Niemczech na wiek XVIII – XIX. Do obecnych czasów przetrwała żywa tradycja tkactwa podwójnego w Hiszpanii, Polsce, Włoszech, Szwecji. Poza naszym kontynentem znane jest ono w Meksyku i Peru.

W Polsce tkactwo podwójne tworzy zwarty zasięg na terenach północno-wschodnich. Do najstarszych należą dywany podwójne z okolic Ełku datowane na drugą połowę XVIII w. Występują wśród nich dywany rzemieślnicze jak i wyroby wiejskich kobiet wyspecjalizowanych w tkactwie podwójnym. Przeznaczone były dla odbiorców wywodzących się z warstw zamożnych. Służyły do przykrywania ołtarzy w kościołach, do przykrywania długich biesiadnych stołów w bogatych domach oraz jako podarunki weselne dla nowożeńców. Na przełomie XVIII i XIX wieku mazurskie dywany zanikają. Przyczyną mógł być brak surowca w związku ze spadkiem hodowli owiec, która stała się nieopłacalną.

W połowie XIX wieku dywany podwójne pojawiły się na obszarze położonym pomiędzy Grajewem, Augustowem, Sokółką i Tykocinem jako wytwory wiejskich „specjalistek”, wykazujące duże pokrewieństwo z tkaninami mazurskimi w zakresie wzornictwa. Z początkiem bieżącego stulecia w tradycyjnym tkactwie podwójnym zachodzą niekorzystne zmiany. Rozpowszechniła się moda na kopiowanie motywów, bądź całych układów ornamentalnych fabrycznych kap i na stosowanie do farbowani przędzy barwników anilinowych w miejsce naturalnych.

W latach trzydziestych Eleonora Plutyńska – artystka i pedagog Akademii Sztuk Pięknych Warszawie podejmuje próbę odnowienia tkactwa podwójnego w Janowie koło Sokółki. Rozbudzenie inwencji twórczej u wiejskich tkaczek przyniosło wspaniałe rezultaty. Pod okiem pani profesor na warsztatach tkackich zaczęły powstawać tkaniny artystyczne, doskonale skomponowane o szlachetnej kolorystyce, zatytułowane: „Rajdrzewko”, „Las”, „Zwierza. W okresie powojennym zaznaczył się świetny rozwój ośrodka janowskiego (Janów i wsie sąsiednie: Marchelówka, Wasilówka i Trofimówka). Do dnia dzisiejszego tradycje tkackie kultywuje w Janowie grupa tkaczek skupiona w Stowarzyszeniu Miłośników Tkactwa Dwuosnowowego – Teresa Pryzmont, Filomena Krupowicz, Helena Malewicka, Alicja Kochanowska, Bernarda Rość Danuta Gadulska, Helena Gołko, Ludgarda Sieńko.

Halina Jakubowska

Wyroby i narzędzia rzemiosła ludowego były istotną częścią zbiorów Działu Etnografii, szczególnie te związane z obróbką skóry, drewna, metalu i gliny. Dużą część zbiorów stanowiły narzędzia i sprzęty gospodarstwa domowego i rolnego. Do najciekawszych zabytków z dziedziny rzemiosła ludowego należała kolekcja kowalskiej roboty metalowych krzyży.

KRZYŻE KOWALSKIE NA PODLASIU

Nieodłącznym elementem krajobrazu podlaskiego są licznie występujące przydrożne i cmentarne krzyże drewniane i kapliczki ozdobione kutymi, niewielkimi krzyżykami, należącymi do najoryginalniejszych wytworów wiejskiego kowalstwa. Występują one na terenie północno – wschodniej Polski zamieszkałej przez ludność wyznaniowo zróżnicowaną: katolicką, prawosławną, a w niedalekiej przeszłości również unicką. Tradycje wykonywania tych kowalskich krzyży sięgają XVIII w. Większość krzyży, zachowanych na tym terenie lub w zbiorach muzealnych powstała na przełomie XIX i XX. Ich masowemu wznoszeniu w tym okresie sprzyjały: wzrost zamożności ludności wiejskiej i wzmożony napływ metalu na wieś. Krzyże fundowane były przez mieszkańców w intencjach dziękczynnych bądź „zaporowych” – chroniących przed ogniem, zarazą, głodem i wojną. Wznoszono je najczęściej na skrajach wsi, na rozdrożach, przy polnych drogach i domostwach.

Kute krzyżyki, umieszczone w zwieńczeniu, były ważnym jakkolwiek nie koniecznym elementem kształtu architektonicznego drewnianych krzyży i kapliczek. Chociaż występowały na obszarze całej Polski, to na terenie północno-wschodniej części zwracały na siebie uwagę poprzez masowe występowanie i bogactwo form.

Krzyże kuto w miejscowych wiejskich warsztatach kowalskich świadczących najprostsze usługi, chociaż można przypuszczać, że część ich była wykonana w wyspecjalizowanych małomiasteczkowych kuźniach. Najprostsze w formie krzyże powstawały z dwóch kutych pasów metalu łączonych ze sobą nitem, rzadziej zgrzewanych. Zakończenia ramion najczęściej ozdabiano kutymi motywami liści, kwiatów lilii, krzyżyków, półksiężyców, trójkątów, trapezów, prostokątów. Zdobienia te mimo zbliżonej formy krzyży nadawały im indywidualny, niepowtarzalny charakter.

Nadwątlone czasem drewniane krzyże i kapliczki, dekorowane w zwieńczeniu kutymi krzyżami, po II wojnie światowej zaczęto zastępować prostymi krzyżami z rur i kątowników wykonywanymi w warsztatach ślusarskich. W ten sposób z naszego pejzażu coraz częściej znikają piękne wytwory rękodzieła ludowego z przełomu wieku zasługujące na szczególną troskę konserwatorów i społeczności lokalnych. Muzeum Podlaskie w Białymstoku uchroniło od zniszczenia i pozyskało do zbiorów w trakcie penetracji terenowych ok. 130 krzyży.

Wojciech Kowalczuk

Dział Etnografii posiadał pokaźną kolekcję, obejmującą ponad 800 tradycyjnych i współczesnych, rzeźb oraz prace malarskie i rzeźbiarskie Stanisława Żywolewskiego. Plastykę obrzędową reprezentowała kolekcja pisanek, gwiazd kolędniczych, rekwizytów herodowych, wycinanek i ciast weselnych. W archiwum fotograficznym Działu Etnografii zgromadzono ok. 32.000 negatywów, pośród których na szczególną uwagę zasługiwała kolekcja czarno – białych fotografii z lat 30. XX wieku, wykonanych przez wiejskiego fotografa, Jakuba Smolskiego.

STANISŁAW ŻYWOLEWSKI – SYLWETKA ARTYSTY

Stanisław Żywolewski urodził się w 1942 roku, w Hajnówce. Artysta, z zawodu rzeźnik, należy do kręgu malarzy – prymitywistów. Jego malarstwo inspirowane sztuką jarmarczną i cerkiewną znajduje duże uznanie wśród licznych koneserów sztuki. Artysta podejmuje w swojej twórczości ważne tematy współczesne i uniwersalne z akcentami filozofii chrześcijańskiej. Przedstawia problemy społeczne i polityczne, wskazując na moralny upadek człowieka. Zwraca tez uwagę na niebezpieczeństwo wojny i nieuchronną zagładę ekologiczną świata.

Artysta swoją twórczość traktuje jako misję, staje się bowiem moralistą i publicystą wydarzeń. Jego obrazy charakteryzuje duża ekspresja formy, symbolika, jaskrawość kolorystyki. Podobne przedstawia się rzeźba artysty, w której dominuje tematyka religijna i historyczna. Zajmuje ona jednak w twórczości artysty miejsce drugoplanowe. Potwierdza to zresztą jego wypowiedź: „Myślę, że Bóg tworząc kosmos czuł się tak szczęśliwy, jak ja malując obrazy. W odróżnieniu od rzeźby, która jest jakby atomem w kosmosie, który otaczają inne, nie zawsze współistotne atomy, ja w ograniczonych ramami płaszczyznach obrazów mogę umieścić cały wszechświat z jego problemami. Tak wiec malarstwo jest moim żywiołem.”

W zbiorach Działu Etnografii znajdowała się kolekcja 84 prac Stanisława Żywolewskiego.

Część zbiorów etnograficznych zdokumentowana została w wydanych przez Muzeum Podlaskie publikacjach:

SKÓRNICTWO W TRADYCYJNEJ KULTURZE LUDOWEJ BIAŁOSTOCCZYZNY
Autor: Wojciech Kowalczuk
Wydawca: Muzeum Okręgowe w Białymstoku, Białystok 1997

TKANINA DWUOSNOWOWA
Kolekcja Muzeum Podlaskiego w Białymstoku
Autor: Wojciech Kowalczuk
Wydawca: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok, 2007
Format 27×30 cm, s.96, oprawa twarda,
ISBN 978-83-87026-86-8-0

WYCINANKA PODLASKA Z OKOLIC BIELSKA PODLASKIEGO I HAJNÓWKI.
Autorzy: Jerzy Cetera, Wojciech Kowalczuk
Wydawca: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok, 2009
Format 27×30 cm, s.96, oprawa twarda,
ISBN 978-83-87026-99-8

JAKUB SMOLSKI. WIEJSKI FOTOGRAF Z ŁUKI
Autor: Wojciech Kowalczuk
Wydawca: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok, 2010
Format 27×30 cm, s.96, oprawa miękka,
ISBN 978-83-87026-02-8
Książka przedstawia postać oraz dorobek Jakuba Smolskiego wiejskiego fotografa działającego w pierwszej połowie XX wieku. Prezentuje archiwum fotograficzne, które znajduje się w kolekcji Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. W wydawnictwie tym zajdziemy informacje zdobyte w wyniku badań etnograficznych prowadzonych w latach 1978 – 1981 w nieistniejącej już dzisiaj wsi Łuka.

KRZYŻ KOWALSKI NA PODLASIU
Kolekcja Muzeum Podlaskiego w Białymstoku
Autor: Wojciech Kowalczuk
Wydawca: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok, 2013
Format 27×30 cm, s.144, oprawa miękka,
ISBN 978-83-87026-22-6