realizowane projekty – archiwum

<<< Powrót

 

2005 – 2007

 

„AD FONTES”
Wspólne dziedzictwo kulturowe Wielkiego Księstwa Litewskiego
1764 – 1944

W Białymstoku zachowało się bardzo niewiele dzieł sztuki, świadczących o bogactwie kultury naszego regionu w minionych wiekach. Ten stan rzeczy wydatnie wpływa na nasz obraz przeszłości. Badania prowadzone od 2005 r. w ramach projektu „AD FONTES”, finansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pozwoliły zgromadzić bogaty materiał i sporządzić ciągle uzupełnianą listę artystów związanych z tematem projektu. Efektem kwerend są również bardzo owocne kontakty z naukowcami litewskimi, białoruskimi, rosyjskimi i polskimi, które – mamy nadzieję – zaowocują także w następnych latach i przyczynią się do sporządzenia syntezy dziejów sztuki Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVIII – XX w. Konsultantem naukowym projektu jest prof. Jerzy Malinowski. Zamierzeniem autorek projektu, Joanny Tomalskiej i Beaty Mróz, jest organizacja międzynarodowej konferencji naukowej (lub może cyklu spotkań badaczy polskich, litewskich, rosyjskich i białoruskich), wydanie opracowania poświęconego sztuce tych ziem, przedstawienie stanu badań, a być może także zorganizowanie dużej, międzynarodowej wystawy, stanowiącej niejako podsumowanie kilkuletniej pracy. Realizacja tych zamierzeń będzie jednak uzależniona od ich sfinansowania przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Zasięg terytorialny oraz różnorodność i obfitość materiału badawczego ograniczyły nasze poszukiwania do szczególnie bliskich nam dziedzin – malarstwa, grafiki i rysunku, w mniejszym zakresie rzeźby i innych dziedzin sztuki. W ciągu dwóch lat (2005 – 2006) przeprowadziłyśmy liczne kwerendy w Polsce, na Litwie i Białorusi. Efekty przeszły nasze oczekiwania. Nie spodziewałyśmy się, że w zbiorach muzealnych Litwy i Białorusi znajdziemy tak wiele dzieł wybitnych artystów związanych z Podlasiem.

Najwięcej prac i materiałów udało się odnaleźć w Wilnie, w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego oraz Narodowym Muzeum Sztuki. Zbadałyśmy też zasoby Państwowego Muzeum Żydowskiego w Wilnie, Centrum Tolerancji, Archiwum Państwowe oraz zbiory biblioteki Akademii Sztuk Pięknych.

Do najciekawszych odnalezionych obiektów należy zaliczyć akwarelę z 1861 r. przedstawiającą tajemniczy pałac; autor akwareli, nauczyciel z Prużany Piotr Trutczaninow, podpisał swe dzieło „Pałac białostocki”. Po licznych próbach odszyfrowania i umiejscowienia tego – jak sądziłyśmy – nieistniejącego białostockiego zabytku, okazało się, że jest to nie tak dawno odrestaurowany pałac Szweykowskich w Prużanie na Białorusi. Dlaczego autor opisał go jako pałac białostocki pozostaje zagadką.

Swoistym odkryciem w Wilnie był cykl rysunków zapomnianego dziś architekta Tomasza Tyszeckiego, pracującego w naszym regionie; jego dziełem jest zespół rysunków, datowanych na I poł. XIX w. Są to projekty i szkice architektury sakralnej i świeckiej z Wilna i Podlasia, z Drohiczyna, Białegostoku, Supraśla oraz innych miejscowości. Bardzo interesującym odkryciem była graficzna odbitka słynącego łaskami obrazu Chrystusa z kościoła podominikańskiego w Choroszczy. Jest to jedyny do dziś zachowany wizerunek obrazu, stanowiącego niegdyś obiekt kultu i cel pielgrzymek.

W wileńskim Centrum Tolerancji odnalazłyśmy wiele dzieł artystów pochodzenia żydowskiego, związanych niegdyś, choćby przez krótki czas, z naszym miastem. Światowej sławy rzeźbiarz Jacques (Jakub) Lipschitz przez kilka lat uczył się w białostockiej szkole handlowej. Wiele dzieł podarował do zbiorów wileńskich. W Wilnie zachowała się też rzeźba Bencjona Rabinowicza, malarza i rzeźbiarza urodzonego w Białymstoku. Rabinowicz po wojnie zyskał sławę jako malarz we Francji, posługiwał się wówczas nazwiskiem „Benn”.

W zbiorach Kowieńskiego Muzeum Sztuki im. Mikołaja Čiurlionisa odnotowałyśmy obecność ceramicznej plakietki, będącej dziełem interesującego, choć mało dziś znanego artysty, który przyszedł na świat w okolicach Sejn. Ów artysta, Ignacy Julian Ceyzik, świetny rzeźbiarz i ceramik, ale także utalentowany fałszerz pieniędzy, został skazany przez rząd carski na dożywotnie zesłanie. Interesujący okazał się też dla nas pejzaż nieznanego artysty z I poł. XIX w., przedstawiający klasztor w Wigrach.

Na Białorusi, w muzeach Mińska, Brześcia i Grodna odnalazłyśmy wiele obiektów, związanych z naszym regionem. W Muzeum Krajoznawczym Regionu Brzeskiego przechowywane są wspomnienia niedawno zmarłego artysty Mikołaja Czurabo, związane także z jego pobytem w 1941 r. w Białymstoku. Jest to bardzo cenne źródło do badań nad środowiskiem artystycznym naszego miasta, przypominające zapomnianych artystów i nieznane dziś epizody z historii miasta. W Brześciu odnalazłyśmy również bardzo dla nas ważny katalog nieznanej dziś wystawy, w której wzięli udział białostoccy malarzy. Wystawę prezentowano w Brześciu i Moskwie w 1940 r.

Badania w ramach projektu objęły okres od 1764 r. (od wstąpienia na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego) do 1944 r. Datą końcową jest wyzwolenie Białostocczyzny po drugiej wojnie światowej. Terytorialnie badania objęły obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego, w okresie międzywojennym zaś – wschodnie ziemie Rzeczypospolitej, Republiki Litewskiej, i byłej Białoruskiej SRR. Przedmiotem naszego zainteresowania jest także sztuka mniejszości narodowych (szczególnie artystów pochodzenia żydowskiego). Interesujące dla nas zabytki są dziś przechowywane w zbiorach muzealnych w Polsce (Muzea Narodowe w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Okręgowe w Toruniu, Muzeum Lubelskie) i za granicą (Wilno, Kowno, Telsze w Republice Litewskiej oraz Mińsk, Witebsk, Grodno i Brześć w Republice Białoruskiej). Kontakty z muzealnikami i badaczami w muzeach i ośrodkach naukowych w kraju i za granicą pozwoliły na zupełnie odmienną niż dotychczas interpretację dziejów sztuki interesującego nas obszaru. W prywatnych zbiorach w Warszawie obejrzałyśmy prace tragicznie zmarłego, utalentowanego artysty białostockiego Konstantego Pięczykowskiego, dziś niestety zupełnie zapomnianego. Dzięki publikacjom po ukończeniu projektu, jak mamy nadzieję, uda się przywrócić pamięć o wielu zdolnych i niesłusznie zapomnianych artystach, takich jak Eugeniusz Kazimirowski, Kazimierz Kwiatkowski, Michał Kulesza, Molli Chwat, Bencjon Rabinowicz, Hadassa Gurewicz – Grodska, Mane Katz, Tadeusz Dmochowski, Ignacy Wróblewski i wielu, wielu innych.

Obiektem szczególnego zainteresowania stali się też artyści guberni litewsko – ruskich działający we Francji (kolonia w Paryżu), Niemczech, Rosji i USA. W prywatnej galerii sztuki w Paryżu pojawił się rysunek Henryka Berlewiego wykonany w Białymstoku w 1919 r., przedstawiający fragment ulicy i ratusza. Badania ułatwiła współpraca z historyczką sztuki zamieszkałą we Francji.

Realizując program „AD FONTES”, po licznych kwerendach w zasobach muzealnych, bibliotekach i archiwach polskich, białoruskich i litewskich, autorki stwierdziły, iż badania należy kontynuować w kolejnych latach. Kopalnią bezcennych dla nas i naszego regionu informacji mogą być nie zbadane archiwa rosyjskie (w Petersburgu i Moskwie) oraz w Rydze, gdzie – jak wynika z uzyskanych informacji – także są przechowywane dokumenty związane z podlaskimi artystami. Wiele obiektów zachowało się też z pewnością we Francji, dokąd emigrowali nie tylko artyści pochodzenia żydowskiego, lecz także polscy po upadku narodowych zrywów w XIX w., a ponadto w Izraelu i Stanach Zjednoczonych. Bez wątpienia to praca dla całych pokoleń badaczy.

Joanna Tomalska
Beata Mróz