wystawy stałe

Ikona – Obraz i Słowo.
Między tym co ulotne a wieczne

Doktryna Kościoła prawosławnego ma swój niepodzielny i jednolity wizerunek, przejawiający się w obrzędowości religijnej, jej sztuce i symbolice. Staje się ona dla wiernych obrazem świata – kosmosu i należy ją odczytywać w sensie teologicznym. Tak też została skomponowana ekspozycja stała w Muzeum Ikon w Supraślu. Jej nastrój i aranżacja, przenosi widza w nieznaną, tajemniczą przestrzeń, która budzi emocje, przenikając do najgłębszej duchowości. Niezwykłe doznania, jakie towarzyszą podczas zwiedzania muzeum, potęguje wszechobecna muzyka, jednogłosowy śpiew chóralny, służący kontemplacji świętych wizerunków, zgodnie ze słowami ojców Kościoła: „Niech twój głos śpiewa, a rozum pilnie rozmyśla nad światem”.

KANON
Wprowadzenie w tematykę ikony

Dorobek sztuki starożytnej, a zwłaszcza kultury hellenistycznej oraz wczesnochrześcijańskiej twórczości, znalazł swą kontynuację i rozkwit w Bizancjum. To tu narodziła się sztuka ikony, której forma, treść i symbolika była efektem wcześniejszych doświadczeń religijnych i artystycznych przełożonych na potrzeby chrześcijaństwa. Wypracowany i powielany przez ikonopisarzy kanon ikony jest zbiorem zasad i wzorów, mówiących o jej wartości teologicznej. Niemal te same czynniki określają walory artystyczne ikony. Zgodność z kanonem – światło, kolor, sposób przedstawienia postaci lub sceny, ukazanie czasu, perspektywa, symbolika, podpisy, w połączeniu z precyzją wykonania i twórczym natchnieniem nadającym jej indywidualny charakter, powoduje, iż ikona staje się rodzajem szczególnej sztuki i filozofii, w pełni zrozumiałej jedynie w związku z jej płaszczyzną duchową.

Ikony prezentowane w konstrukcjach przypominających katakumby rzymskie, w otoczeniu polichromii ściennych, będących replikami wczesnochrześcijańskich malowideł, są przykładem przedstawień zachowujących kanon.

PODLASIE. Ikony-relikty podlaskich świątyń  

Współcześnie Podlasie pozostaje terenem wyjątkowym. Bogactwo tych terenów stanowi również różnorodność kulturowa, wyznaniowa i etniczna. Ta złożoność ma również odzwierciedlenie w dziedzictwie związanym ze sztuką sakralną. W kolekcji Muzeum Ikon, w Sali Podlasie, znajdują się zabytki cerkiewnej sztuki sakralnej, które są świadectwem przemian historyczno-religijnych zachodzących na Podlasiu. Wystawa zawiera niezwykle cenne dla Podlasia obiekty. Znajduje się tutaj jedna spośród sześciu zachowanych na Podlasiu szesnastowiecznych ikon – skrzydło rajskich wrót z cerkwi Zaśnięcia NMP w Czyżach [będące w depozycie muzeum] oraz ikony wchodzące w skład kolejnych ikonostasów w tej świątyni: Ikona świętych Jana i Szymona Piotra datowana na wiek XVII oraz datowany na wiek XVIII zespół ikon proroków, ewangelistów i apostołów z kolejnej przegrody ołtarzowej.

Na 2. ćwierć XVII wieku datowane są najcenniejsze zabytki na ekspozycji w Sali Podlasie. Są to dwie zachowane ikony z drugiego, poźnomanierystycznego unickiego ikonostasu cerkwi Zwiastowania NMP, głównej świątyni monasteru supraskiego. Ikony Michała Archanioła i Aarona Proroka i Arcykapłana pochodzą z wrót diakońskich tej przegrody, prowadzących do diakonikonu i żertwiennika w części ołtarzowej cerkwi. Do niezwykłych reliktów należą również trzy fragmenty snycerskiej konstrukcji ikonostasu zachowane do czasów współczesnych [depozyt ze zbiorów Collegium Suprasliense].

Na ekspozycji prezentowana jest również ikona Chrystusa Wielkiego Arcykapłana datowana na przełom wieku XVIII i XIX. Ta niewielkich rozmiarów ikona pochodzi z podlaskiej wsi Szczyty-Dzięciołowo i jest ikoną, która zainicjowała gromadzenie zbiorów ikon w Muzeum Podlaskim w Białymstoku. Ikona w latach 60. ubiegłego stulecia została ofiarowana przez osobę prywatną, a w roku 2020 do ikony dołączył ręcznik obrzędowy, również dar, pochodzący z tej samej miejscowości.

IKONY PODRÓŻNE

Najświętszy znak chrześcijaństwa, symbol odkupienia i zwycięstwa, to główna myśl tej części ekspozycji. Prezentowane są tu metalowe krzyże, związane z wytwórczością staroobrzędowców, a także wczesnośredniowieczne krzyżyki i zawieszki, odnajdywane podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych na Podlasiu. Pokaz krzyży wzbogacają niewielkich rozmiarów metalowe ikony oraz przedstawienia na desce z wbudowanym mosiężnym krzyżem, czy też ikoną.

IKONY CHRYSTUSA

Przedstawienia Syna Bożego stanowią w teologii bizantyńskiej szczególne wyznanie wiary we wcielenie, są niejako obrazem unii hipostatycznej. Owe wyobrażenia Słowa Bożego w ikonografii są próbą opisania nieopisanego. Ikony Zbawiciela przez wzgląd na zawarte w nich treści posiadają różne formy, które odpowiadają wielości znaczeń Boskiej Istoty ukrytej w ludzkim ciele.

Tematykę chrystologiczną otwiera wyłaniające się z półmroku monumentalne współczesne malowidło przedstawiające Mandylion – wizerunek Chrystusa Nie ręką ludzką stworzony, będący archetypem wszystkich innych przedstawień.

ŚWIĘTO JORDANU

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa święto Chrztu Pańskiego obchodzone było razem z Narodzeniem Chrystusa. Teofania odczytywana jest jako spełnienie aktu narodzin. Mając na uwadze znaczenie tego wydarzenia oraz roli, jaką odegrał w nim św. Jan Chrzciciel, poświęciliśmy mu na wystawie specjalne miejsce. Przy dioramie przedstawiającej obchody Święta Jordanu na Podlasiu zamieszczone zostały ikony, na których w różny sposób wyobrażony został św. Jan Chrzciciel. Zawsze jednak występuje on jako świadek, któremu dane było spotkać i przyjąć Mesjasza.

IKONY MATKI BOŻEJ

Ikony Bogarodzicy to najliczniej reprezentowane w kolekcji muzeum przedstawienia. W pewnej mierze potwierdza to siłę kultu Matki Bożej, właściwą dla duchowości prawosławia. Wizerunki maryjne w swoisty sposób obrazują tajemnicę wcielenia, są głębokim przekazem teologicznych treści. Boża Rodzicielka jest pojmowana jako granica, między bytem ziemskim i nadprzyrodzonym, jako fundament, orędowniczka i opiekunka. Historyczne nazewnictwo ikon Bogarodzicy grupuje je na podstawowe typy ikonograficzne, z których najbardziej popularne to: Matka Boża Oranta, Tronująca, Hodegetria i Eleusa (ros. Umilenje). Drugą grupę ikon Matki Zbawiciela stanowią wyobrażenia tworzone w oparciu o hymnografię maryjną, będące metaforą złożonych treści, ilustrujące nieskończone źródło łask, pocieszenia i opieki jakim jest Bogarodzica. Tworzą je, między innymi przedstawienia określane mianem: „Krzew Gorejący”, „Życiodajne Źródło”, „Wszystkich Strapionych Radość” oraz Pokrow – Opieka Matki Bożej.

SZTUKA IKONY

Na stałej ekspozycji Muzeum Ikon w Supraślu można zobaczyć specjalnie przygotowane projekcje, prezentowane w atrakcyjnej wizualnej formie na ekranie parowym, ilustrujące rozwój sztuki chrześcijańskiej, a w szczególności malarstwa ikonowego. Różnorodność wirtualnie przedstawianych zabytków odnosi się również do aspektów technologicznych ich wykonania. Wśród nich zobaczyć możemy najsłynniejsze polichromie – poczynając od malarstwa katakumbowego, mozaiki wraz ze znakomitymi przykładami monumentalnych, świątynnych realizacji, np. z Sycylii, ikony na desce – od tych najstarszych, tworzonych metodą enkaustuki, datowanych na VI w., do rozwiniętej już formy przedstawienia ikonowego, wizerunki powstające techniką reliefu w kości słoniowej czy w kamieniu, piękne dzieła metaloplastyki – ikony tworzone na złotych czy srebrnych blachach, emaliowane, a niekiedy wzbogacane szlachetnymi kamieniami oraz miniaturowe iluminacje zdobiące karty starych ewangeliarzy, jak również wyobrażenia nanoszone (wyszywane) na tkaninach.

W ten sposób można przenieść się w wirtualny świat sztuki chrześcijańskiej, prześledzić jej rozwój, uświadomić sobie jej różnorodność, zobaczyć najsłynniejsze zabytki na co dzień dla nas niedostępne.

IKONY STAROOBRZĘDOWCÓW

Staroobrzędowcy to ginąca grupa etniczno-religijna, historycznie związana z twórczością ikonową. Uznawani są za strażników kanonu – tradycyjnych wzorów ikonograficznych. Zgromadzenia starowierów, które pojawiły się na ziemiach polskich na przełomie XVII i XVIII w. (Wietka), funkcjonują nadal w naszej przestrzeni kulturowej (molenny w: Gabowych Grądach, Wodziłkach, Suwałkach). Są to społeczności hermetyczne, odizolowane, przestrzegające zakazu wstępu wyznawców innych religii do swych świątyń. Dlatego też muzeum staje się jednym z nielicznych miejsc, w których możemy zetknąć się z reliktami ich tożsamości i obyczajowości religijnej, czego najlepszym przykładem są ikony. Mając na uwadze znaczenie twórczości staroobrzędowych pracowni ikonograficznych dla historii malarstwa ikonowego, prezentujemy na ekspozycji stałej reprezentatywny zbiór tego typu zabytków.

IKONA KARPACKA

Na terenach południowo-wschodniej Polski oraz terenach z nią graniczących od wschodu i południa wykształcił się typ ikony wywodzący się ze sztuki bizantyjskiej, ale ukształtowany pod wpływem kultury Polski i Rusi – nazywany „ikoną karpacką”. Badacze proponowali wiele nazw dla ikon pochodzących z tych terenów przynależących również do dawnej Rzeczypospolitej, z których jedynie część leży we współczesnych granicach Polski. Spotyka się wiele określeń dla sztuki ikonowej z tego regionu mających swoje źródła w geografii lub uwarunkowaniach historycznych. Jednakże nie ma jednego uniwersalnego satysfakcjonującego miana. Na podstawie obecnego stanu wiedzy mówi się o ikonie halickiej, karpackiej, łemkowskiej, zachodnioukraińskiej, czy też o małopolskim malarstwie ikonowym. Niestety żaden z powyższych terminów nie jest w pełni zadowalający. Trudno określić jednoznacznie zjawisko kulturowo-artystyczne istniejące na terenach od Sądecczyzny po Bukowinę i z Pogórza po Siedmiogród, i trwające przez pięć wieków — od początku XV do schyłku XIX wieku.
W Muzeum Ikon znajduje się kilka wizerunków związanych z kręgiem „ikony karpackiej”, datowanych na XVII i XVIII wiek. Nie zostały przypisane one do konkretnego regionu, ich proweniencję można łączyć zarówno z eparchią przemyską czy halicką, aczkolwiek przykłady ikon w podobnej stylistyce można odnaleźć również w eparchii chełmskiej, lwowskiej, a nawet mukaczewskiej. W wyodrębnionej grupie zaznacza się przede wszystkim nurt ludowy, charakteryzujący się głównie przejrzystością kompozycji, skłonnością do upraszczania form i dwuwymiarowością, a także tendencją do deformacji – wynikającą z niedoskonałości rysunku oraz pojmowania estetyki piękna – której podstawą była prostota i pewnego rodzaju „naiwność” w sztuce. Sylwetki postaci zarysowane są zazwyczaj grubym konturem, co podkreśla graficzność kompozycji. W przedstawieniach dominuje wąska gama kolorystyczna, obejmująca przede wszystkim kilka kolorów: błękit, czerwień, czerń, brąz i biel. Charakterystyczne w omawianej grupie wizerunków jest opracowanie tła w formie rytego lub odciskanego w zaprawie ornamentu roślinnego, srebrzonego, a następnie laserowanego na złoto.

FRESKI

Ekspozycję zamyka prezentacja unikatowych szesnastowiecznych pobizantyńskich malowideł ściennych, ocalałych ze zburzonej w lipcu 1944 r. cerkwi Zwiastowania NMP, monasteru supraskiego. Zachowane części polichromii, stanowiły dekorację dwóch ośmiobocznych filarów korpusu głównego. Dziś prezentowane są w otoczeniu archiwalnych zdjęć ukazujących jej stan z początków XX w.

Dodatkowa wartością tej części wystawy jest prezentowany na zakończenie zwiedzania film animowany, w którym poprzez krótką artystyczną formę przekazane zostały najważniejsze wydarzenia w dziejach klasztoru, mające wpływ na zachowanie tych bezcennych malowideł w skarbcu kultury polskiej.

Przedstawienia z grupy malowideł ukazujących świętych męczenników i rycerzy.